Evrimin İtici Gücü

Yuval Noah Harari, Sapiens'te insanın geçirdiği dönüşümleri anlatıyor fakat bu dönüşümlerin arkasındaki sebepleri ortaya çıkarmakta başarısız kalıyor. Örneğin tarım devriminin insanlara neden çekici geldiğini veya evrimsel açıdan nasıl bir kazanç getirdiğini açıklayamıyor (açıklayamadığını kendisi itiraf ediyor). Bu gerçekten de açıklanması çok zor olan kilit bir konu. Bunu açıklayabilmeniz için sadece insan denen hayvanın nasıl çalıştığını bilmeniz yetmez, evrimin nasıl çalıştığını, eşeysel seçilimin, grup seçiliminin nasıl çalıştığını ve bunların kültürle olan ilişkisini de çok iyi bilmeniz gerekir. 

Bana kalırsa liberalizmin bireye çok fazla kredi verdiği açıktır. Sosyal trendlerin toplumları/kültürleri/bireyleri tek nesilde nasıl dönüştürdüğüne şahit olduğumuzda bireye olan inancımız da açıkçası kırılmakta. Bu dönüşümlerin arkasındaki sebepleri nasıl açıklayabiliriz? Bu konuda yapılan bilimsel çalışmalar olsa da bu fenomeni tam anlamıyla açıklayabilecek bir teori henüz yok. Bu gizem insanlık tarihinin en önemli gizemi ve bunu çözmek varoluşumuzu anlamlandırmak anlamına gelecek. Bu gizemi sefil blogumda çözdüğüm iddiasında bulunmuyorum elbette ancak bu konudaki düşüncelerimi organize etmek adına ortaya atacağım.

Egemenlik Hiyerarşisi

Grup halinde yaşayan bütün hayvanlarda egemenlik hiyerarşisi mevcuttur. Egemenlik hiyerarşisi en az 300 milyon yıllıktır, yani ağaçlardan daha yaşlıdır. Egemenlik hiyerarşisi eşeysel seçilimin mekanizmasıdır.

Dişiler, üremenin sınırlayıcı faktörüdür. Bu yüzden neslinin devamlılığını garantiye almak için eş seçiminde eleyici olmak dişinin lehinedir. Dişinin hata yapma lüksü yoktur. Ancak dişinin iyi ve kötü genleri eleyecek aracı da yoktur. Şöyle ki, her iyi gen her zaman iyi, her kötü gen her zaman kötü değildir. Çevre probleminin sonsuz komplekslikte olmasının sebebi çevrenin dinamik olmasıdır, koşulların devamlı değişmesidir. Örneğin bolluk döneminde iri cüsse diğer erkeklere baskınlık sağlamada avantajlı olabilir ama kıtlık durumunda dezavantaja dönüşecektir. İşte hangi özelliğin "iyi" hangisinin "kötü" olduğuna egemenlik hiyerarşisi karar verecektir. Egemenlik hiyerarşisinin tepesindeki kişi veya kişiler bu çevre problemine yeterince iyi bir çözüm getirdiklerini kanıtlamış olurlar (Bir parantez açıp grup içindeki diğer bireylerin de çevre problemine dahil olduğunu ekleyeyim). Böylece dişiler eş seçme işini egemenlik hiyerarşisine devretmiş olurlar. Bu aynı zamanda canlılığın/doğanın enerji tasarrufuna verdiği önemin de göstergesidir. Dişi eş seçiminde erkekleri tek tek test etmek gibi imkansız bir görevi hiyerarşiye devrederek enerjiden tasarruf etmiştir. Erkeklerin egemenlik mücadelesine girip, kazananın tüm dişileri alması neredeyse tüm memelilerde görülen bir davranıştır.

Doğal seçilimin baskısı erkek üzerindedir. Bunu şöyle de kanıtlayabiliriz: insan DNA'sının analizi, atalarımızdan bir erkeğe karşılık iki dişinin ürediğini gösteriyor. Yani insanlık tarihinde en azından her iki erkekten biri neslini devam ettirmekte başarısız olmuştur. Diğer erkeğe düşen iki kadının eşit olarak paylaşılmadığı da kesindir, Egemenlik hiyerarşisinin tepesindekiler en iyi kadınlardan yüzlercesini döllerken, daha aşağıdakiler düşük kalitedeki kadınlardan birer tane paylaşmak zorunda kalacaktır. Bunu en basitinden tarihte harem fenomeninde gözleyebiliriz.

Bir erkeğin egemenlik hiyerarşisindeki yeri "statü"dür. Geçmişte de, günümüzde de statü kadının eş seçmekteki en önemli kriteri olagelmiştir. Toplumda statü sembollerine verilen önemin anlamı da budur. Statüyü "kaynak ortaya koyma becerisi" olarak görebiliriz. Kadının temelde ihtiyacı erkek değil, kaynaktır. Kaynak ortaya koyabileceğini kanıtlayan erkek statü sahibidir ve ortaya koyabileceği kaynağın büyüklüğü eş olarak seçilme şansını artıracaktır. Evlilikten önce erkekten talep edilen pahalı mücevherlerin manasını da buradan anlayabiliriz.

Peki, egemenlik hiyerarşisinin ve erkekler arası rekabetin dişiye hizmet ettiğini gördük. Günümüzdeki hayat standartlarının ve refahın mağarada yaşadığımız dönemlere göre sonsuz kat iyi olduğu halde aynı hiyerarşinin günümüzde dahi korunduğunu gördüğümüzde bunun sadece kaynakla ilgili olmadığını da görüyoruz. Kocası çok zengin olan kadınların dahi kocalarını daha genç ve çekici erkeklerle aldatabildiklerini biliyoruz. Buradan asıl meselenin iyi ve kötü genlerin ayıklanması olduğunu anlıyoruz. Egemenlik hiyerarşisinin, savaşların, insanın kurduğu sosyal yapıların en dibine indiğimizde yine doğal seçilimi, iyi ve kötü genlerin ayıklanması için kurulmuş son derece kompleks yapıları görürüz. Bu genel trende "evrimin itici gücü" dersek yanlış olmaz.

Tarım Devrimi ve Medeniyet

Enerjiden tasarruf etme eğilimi muhakkak ki tarım devriminin itici gücüdür. Avcı ve toplayıcı kabilenin kaderi pamuk ipliğine bağlıdır. Harari'nin iddia ettiği gibi avcı-toplayıcıların diyeti çiftçilerden çok daha kaliteli olsa da, miktar olarak çok daha azdır ve kaynak toplamak için harcadıkları enerji çok daha fazladır, bu sebeple nüfusları ve nüfus artışları çiftçilere göre çok daha azdır. Çiftçilik enerji tasarrufu açısından çok daha avantajlıdır ve tarım devriminden sonraki nüfus patlaması bunun kanıtıdır. Tarım devrimini Harari buraya kadar açıklayabiliyor. Fakat nüfus artışının insan için neden iyi bir strateji olduğunu açıklayamıyor. Gerçekten de nüfus artışı kendi başına iyi bir açıklama değil. Nüfus artışının iyi ve kötü genlerin ayıklanmasında nasıl bir fonksiyonu olabilir bunu düşünmemiz lazım. Yine egemenlik hiyerarşisine bakarsak, ideal olarak istenilen şey hiyerarşinin tepesindeki kişinin tüm dişileri döllemesi, böylece mevcut şartlara en uygun olduğu kanıtlamış genlerin sonraki nesle aktarılmasıdır.

Şu ekstrem örneği verelim, her nesilde bir dişi ve bir erkekten oluşan bir grupta genetik olarak hiçbir ilerleme olmayacaktır. Seçilim yoksa, değişim de yoktur. Bu yüzden böyle bir grup değişemediği için yok olacaktır. O halde, egemenlik hiyerarşisi ve erkekler arasındaki rekabet dişi için yalnızca faydalı olmayıp hayatidir de. Buradan şu sonucu çıkarabiliriz: erkekler arasındaki rekabeti kızıştırmak dişinin lehinedir. On erkekten en iyisini seçmek yerine yüz erkekten en iyisini seçmek dişi için çok daha avantajlıdır, on nesilde yapılacak seçilim tek nesilde yapılabilir. O halde nüfus artışının fonksiyonu, iyi ve kötü genlerin ayıklanmasını hızlandırmaktır. Bunu da "evrimin itici gücü" kategorisine atabiliriz.

Kültürün ve medeniyetin fonksiyonuna geldiğimizde sorun çok daha kompleks ve tartışmalı duruma geliyor. Kültürün devamlı değişiminin sebebi ve medeniyetin Darwinci çerçevede nasıl bir amaca hizmet ettiği bilinmiyor. İlk İbni Haldun'un fark ettiği üzere medeniyetler hep aynı döngülerden geçiyor. Özet olarak, kötü ve zor şartlardan gelen erkekler medeniyetleri kuruyor. Bu medeniyetlerde refah artıyor, şartlar iyileşiyor. Refah içinde yetişen sonraki nesillerin karakteri de bu şartlara göre şekilleniyor ve tabiri caizse "güçlü" erkeklerden "zayıf" erkeklere doğru bir geçiş oluyor. Bu zayıf erkekler de medeniyeti korumakta ve sürdürmekte başarısız oluyor. Böylece medeniyet yıkılıyor ve kötü şartlar baş gösteriyor. Kötü şartlar tekrar güçlü erkekleri yaratıyor ve döngü böyle devam edip gidiyor. Buradaki baskının doğasını ilk bakışta anlayamasak da erkek üzerinde olduğunu açıkça görüyoruz.

Bu sorunu çözmek için medeniyetin çöküşünden sonra ne olduğuna bakmamız lazım. Yani zayıf erkeklerden güçlü erkeklerin yaratılması süreci sonraki döngüde kimin genlerinin baskın geleceğini belirleyecektir. Roma'nın çöküşü örneğini ele alırsak, Roma çöktükten sonra Avrupa'da iki çeşit güçlü erkek modeli görürüz. Birincisi Romalı zenginlerdir. Bunlar ortaçağın derebeyleri olmuşlardır. İkincisi barbar kabilelerdir. Bunlar da Roma'dan birer parça koparıp krallıklarını kurmuşlardır. Bunların bazıları diye ekleme yapmak faydalı. Çünkü ne her Romalı zengin zenginliğini koruyabilmiş, ne de her kabile krallık kurabilmiştir. Ancak kurulu düzenin çöküşü hiyerarşide dikey hareketliliğin zirve yapmasına sebep olmuştur. Kimisi kaosta her şeyini kaybederken kimisi de krizi fırsata çevirip hiyerarşide tırmanabilmiştir. Yani bu zorlu dönemi, fırsatların ve risklerin çoğaldığı bir dönem olarak görebiliriz.

Medeniyetin çöküşü, bir noktaya kadar kartların yeniden dağıtılması ve hiyerarşinin yeniden belirlenmesini sağlayacaktır. Bu zorlu dönemde hiyerarşide hak ettiği yere tutunan erkek, sonraki nesillerin de bu yeri koruması için medeniyeti kuracaktır. Yani, krizde zekası, becerisi, genleri sayesinde hiyerarşide yüksek bir statü elde eden erkek, medeniyet kurulduğunda genlerini yayma açısından avantajlı olacaktır. Mesela hiyerarşinin tepesindeki %10'un genleri, birkaç nesil sonra popülasyonun %50'sine yayılmış olacaktır. Ancak birkaç nesil sonra medeniyet sayesinde hiyerarşinin korunması dezavantaj haline gelir. Genetik varyasyondan dolayı, kötü genlere sahip yüksek statü sahipleri ve iyi genlere sahip düşük statü sahipleri ortaya çıkmaya başlar. Başta iyi genlerin yayılmasını sağlayan medeniyet artık bu fonksiyonu yerine getirmemeye başlar. Sırf babasının statüsünden dolayı beceri ve zeka sahibi olmayan kişilerin kritik görevlere gelmesi bu medeniyetin çöküşünü hızlandıracaktır (Osmanlı'da beşik uleması gibi). Buradan aynı zamanda hiyerarşide dikey hareketliliğe izin veren medeniyetlerin daha uzun ömürlü olacağı sonucuna ulaşabiliriz. Mesela mülk kavramı olmayan avcı toplayıcı kabileler bu döngüden geçmez. Çünkü beceri (veya genetik) kabile içindeki statüyü belirler. En iyi avcı veya savaşçı kabilenin lideridir. Zenginlik ve medeniyet dikey hareketliliği yavaşlatır, bir noktadan sonra hiyerarşi kendini taşıyamaz ve yıkılır.

Kültür konusunu başka bir yazıya bırakıyorum.

Doğru, Hayata Hizmet Eder

Canlı, sonsuz derecede kompleks çevre problemine sınırlı bir çözümdür. Canlının çevre problemini matematiksel olarak modelleyip yeni nesli bunun çözümü olarak yaratma şansı yoktur. Canlının tek yapabileceği çeşitli genetik varyasyonları etrafa saçıp bunlardan bazılarının işe yarayacağını ummaktır. Neslini sürdürebilecek kadar hayatta kalabilen canlı, çevre problemine sınırlı ancak yeterli bir çözümdür. Darwinci bakışla bu organizma, "doğru" bir organizmadır.

İnsan bu formülün dışında değildir ancak insanın çözümü diğer organizmalara göre çok daha komplekstir. İnsan çevre problemine genetik çeşitliliğin dışında yeni çözümler getirmiştir. Alet kullanımı ve dilin kullanımı insanı diğer hayvanlardan ayıran en önemli özelliktir. Avlanmak için pençeleri olmayan insan mızrağı icat etmiş, sindirme fonksiyonunun bir kısmını ateşle halletmiş, soğuktan koruyan kürkü olmadığı için hayvan derilerini kullanmış. Bunlardan birinin çözümünü doğal seçilim milyonlarca yılda çözebilirken insan zekası bir çırpıda çözmüş.

İnsan diğer hayvanlar gibi yalnızca içgüdüleriyle hayatını idame ettiremez. Çünkü insanın çözümleri diğer hayvanların aksine yapaydır ve öğrenilmesi gerekir. İlk aleti icat ettiğinden beri öğrenmek ve öğretmek insanın en önemli yükümlülerinden biri olmuştur. Bunun yanında sosyal bir hayvan olan insan, grup içinde nasıl davranacağını öğrenmeli ve öğretmelidir. İnsan çevreyle imtihanının yanında artık kendi doğasıyla da imtihan edilecektir. Bu sorunların çözümleri gelenek ve kültürdür.

Toplumun görevi önceki nesilden aldığı bilgiyi/geleneği/kültürü sonraki nesle aktarmaktır. En eski din olan atalar kültünün fonksiyonu budur. Ataların hayatları hikayeleştirilir ve çocuklar bu hikayelerdeki ataları rol modeli olarak alır. Ölmüş olan, yeni nesilde yeniden doğar. Reenkarnasyon fikri buradan gelir. Atalar kültü insanlık tarihi kadar eskidir ve insanın hayatta kalmasında önemli bir fonksiyonu vardır. O halde atalar kültü insanın çevre problemine ürettiği çözümün bir parçasıdır ve işe yaramış bir çözüm olduğu için "doğru" bir çözümdür.

Masallar ve mitler de bu çözümün bir parçasıdır. İnsanın bir nesilde öğrenemeyeceği tecrübeler masallarla aktarılır. Onlarca, yüzlerce ataların hikayeleri yoğunlaştırılır ve bir miti oluşturur. Bu mitin kahramanı tek bir ata değildir, bir nevi üst atadır, tanrıdır. Mitler ve masallar son derece yoğunlaştırılmış ve sembolleştirilmiş rehberlerdir. Tek bir ömür içinde çözülmesi mümkün olmayan problemler binlerce nesilde çözülmüş, masallar ve mitler içinde kodlanmıştır. Tek bir anne ölür ve yok olur ancak Annelik ölümsüzdür ve bu mitolojide ana tanrıça olarak kişileşir. İyilik, kötülük, güzellik, kıskançlık, öfke, aşk mitolojide tanrılaşır ve bunların üzerine üretilmiş sayısız hikayeler nesilden nesile aktarılarak o kültürün ahlaki kimliğini yaratır ve sürdürür. Nietzsche, doğru hayata hizmet eder dedi. Bu mitler de yeni neslin kimliğini ve ahlaki karakterini yaratarak hayata hizmet etmektedir. Öyleyse bu mitler en genel anlamda, Darwinci anlamda "doğru"dur.

Kutsal Kitap

Dinlerin tarihi şüphesiz ki yazıdan çok daha eskidir. Mağara resimlerinde dini semboller görebiliyoruz, naenderthal mezarlarında dini ritüellerin izlerini görüyoruz. Peki bu kutsal kitap nereden çıktı?

Meşruiyet ve güç kazanmak isteyen İsrail kralı, tapınağın temellerinde Musa'nın beş kitabını bulduğunu iddia eder. Tanrı Musa'ya bu kitapları dikte etmiştir ve Musa tanrının sözlerini kayda geçirmiştir. Bu kitap İsrailoğullarının mitolojisidir, tarihidir, kimliğidir. Ve aynı zamanda tarihte dinin politik güç olarak ilk kullanılışıdır. Kutsal kitap ile dinin siyasete alet edilmesi aynı tarihe rastlar.

Bu kitap yalnızca bir mitoloji derlemesi değildir, bu kitabın bir misyonu vardır. Bu kitap Yahweh dışında tanrılara tapan İsrail kabilelerini lanetler. İsrail kralının kabileleri siyasi olarak birleştirme misyonu Tevratta İsrailoğullarını tek tanrı altında birleştirme misyonuna dönüşür. Din ve siyaset iç içe geçer.

Tabii sorun bu kadarla kalmaz. Tevrata yüzyıllar boyunca yeni kitaplar eklenir. İsrailoğullarının misyonu ve vizyonu devamlı güncellenir. Dinin bu şekilde kurumsallaşmasının faydaları vardır elbette. Bir halkın milli vizyonu ile dini vizyonunun paralel olması o millet için büyük bir motivasyon sağlar. Bunu Türk tarihinde de görebiliriz. İslam öncesi Türklerdeki gaza fikri İslam'daki cihat fikriyle birleştiğinde büyük fetihlerin yolunu açmıştır. Kurumsal dinin politik olarak kullanışlı olması yaygınlaşmasının en büyük sebebidir.

Tunç çağından itibaren fetihlerle birlikte dinlerin de yayılması, dinlerin yayılmasıyla beraber bozulmasını da birlikte getirdi. Bir yörenin dini diğeriyle karıştı. Yabancı dinler o yörelerin kimliğini değiştirdi. Roma döneminde tanrılar bir ülkeden diğerine hicret etti. Yine de dini dönüşümler kurumsal dine göre daha doğaldı. Kutsal kitabın gelmesi, kapalı kapılar ardında dinin dizayn edilmesi demekti, halkın dini uzlaşarak yaratması yerine bir peygamber tarafından dikte edilmesini getirdi. Eski dinler gelenekler ve mitlerin organik olarak yaratılmasıyla ortaya çıkmıştı, semavi dinler ise tanrıdan vahiy aldığını iddia eden peygamberler tarafından.

Dinin bozulmasının zararları yalnızca nostaljik değeri değildi. Yeni dinler eski dinlere müthiş bir düşmanlık sergiledi. Tanrı artık yerel değil evrenseldi, gücü kısıtlı değil mutlaktı. Evrensel tanrı, yerel tanrılara tahammül edemezdi. Bu, yabancı bir dinin, kültürün tüm dünyaya yayılması demekti. Bu yayılma genelde kılıç yoluyla oldu. Hristiyanlığın Avrupa'da yayılması büyük katliamlar gerektirecekti. Yalnızca çok tanrılı dinlere inananlar değil, kurumsal Hristiyanlığın sapkın kabul ettiği Hristiyan mezhepler de kılıçtan geçirildi. Hristiyan Roma artık bağnaz bir katliam makinesiydi.

İslam öncesi Araplar içinde Hristiyanlık ve Musevilik yaygındı. Muhammed dinini kurarken muhatapları daha çok bunlardı. Ve bunları ikna etmek için kendisinin de İbrahim soyundan geldiğini, aslında Tevratın ve İncilin doğrulayıcısı olduğunu söyledi. Muhammed'den sonra büyük fetihler yapan halifeler, kendilerinin de kitap ehlinden olduğunu göstermek ve yönetici olarak Hristiyanlar üzerinde meşruiyet kazanmak için Kuran'ı kitaplaştırdı. Kuran vahyin devamıydı ve sonuncusuydu. Böylece hem önceki kutsal kitaplara üstünlük sağlanmış hem de sonrasında gelecek vahiy iddialarının önü kapatılmış oldu.

Bir halkı tek ideolojide birleştirme fikri Tevratla ortaya çıktı. Hristiyanlık bunu evrensel hale getirdi. Roma bunu aldı ve uyguladı. İslam, tesadüfen büyük bir güç elde eden Arapların  Yahudi ve Hristiyanlara kendilerini meşru göstermelerini sağladı. Kurumsal din papazları, keşişleri, imamları ve dervişleriyle eski kültürlerin kökünü kazıyarak yerine suni ve yabancı bir ideolojiyi yerleştirdi. Kökünü ve kimliğini kaybeden kitleler imparatorların hükmüne kolayca boyun eğdi.